Su perisi Erato ile Kral Arkas’ın aşkından doğan şehir; Aizanoi
Zeus’un kızı su perisi Erato ile Arkadya ulularından Kral Arkas birbirlerine deliler gibi aşıktı. Kral Arkas, Erato için bir şehir kurmaya karar verdi. Penkalas (Kocaçay) Irmağının yukarı kesiminde tanrıça Meter Steunene’nin kutsal mağarası civarında Kütahya şehir merkezine 58 km uzaklıkta, Çavdarhisar ilçesinde bulunan bu antik kent Aizanoi, antik Frigya'ya bağlı olarak yaşayan Aizanitis’lerin ana yerleşim merkeziydi.
Kentin yüksek platosu üzerinde bulunan Zeus tapınağının çevresinde yapılan kazılarda, M.Ö. 3 bin yıllarına ait yerleşim izlerinin bulunmaktadır. Helenistik dönemde bu bölge değişimli olarak Bergama’ya ve Bithynia’ya bağlı iken M.Ö. 133 de Roma egemenliğine girmişti.
Roma imparatorluk döneminde tahıl ekimi, şarap ve yün üretimi sayesinde zenginleşmiş ve ünü bölge sınırlarını aşmış olan Aizanoi’de kesin kentleşme bulgularına ancak M.Ö.I.y.y. sonlarına doğru rastlanmakta. Yine ilk sikkelerin bu dönemde basıldığı bilinmekte. Aizanoi antik kenti en parlak dönemini M.S.2 y.y. da yaşamış, büyük imar faaliyetleri görmüş ve bu dönemde bir çok yapı inşa edilmişti. Erken Bizans döneminde piskoposluk merkezi iken,7.y.y.dan itibaren bu önemini yitirmişti. Tapınak düzlüğü Orta Çağda bir hisara dönüştürülmüştü. Selçuklular döneminde Çavdar Tatarları tarafından üs olarak kullanılmasından dolayı (13.y.y.) buraya Çavdarhisar adı verilmişti.
Aizanoi 1824 yılında Avrupalı gezginlerce yeniden keşfedildi, 1926 yılında M. Schede ve D. Krencker başkanlığında Alman Arkeoloji Enstitüsünce ilk kazılar yapılmıştı. Ara verilen kazı çalışmalarına 1970 yılından bu yana her yıl sistematik olarak devam edilmekte.
Roma döneminde bu antik kentte yaklaşık 80.000 kişinin yaşadığı tahmin edilmekte. Kalıntılar arasında Anadolu’daki en iyi korunmuş Zeus Tapınağı, 15.000 kişi kapasiteli tiyatro ve tiyatroya bitişik nizamda yapılmış 13.500 kişilik stadyum, iki hamam, dünyanın ilk ticaret borsa binası, sütunlu cadde, Kocaçay üzerinde ikisi ayakta kalmış beş köprü, iki agora, gymnasium, Meter Steunene kutsal alanı, nekropoller, antik bir bent, suyolları, kapı yapıları bulunmaktadır. Aizanoi antik kenti Efes, Bergama, Side gibi kentlerle çağdaş.
Irmağın batı kıyısına doğru ilerlediğiniz de, etrafı sütunlu galerilerle çevrili ortasında bir podyum üzerine kurulu Zeus Tapınağı sizleri adeta büyülüyor. Frig tanrıçası Meter Steunene'ye adanmış olan yer altı cellasına inen ve çatıya ulaşan bir merdiveni bulunmakta. Anadolu'daki en iyi koruna gelmiş İon düzenindeki tapınaklardan biri olan yapının bezemelerinden özellikle akroterleri ilgi çekici. Batı alınlığında orta dalları ve yaprakları arasında tanrıça Kybele'nin büstü sizi selamlıyor. Doğu alınlıkta ise Zeus büstü tüm heybetiyle durmakta. Dar sütunlu avlusu ve agorasıyla milattan sonra 117-138 yılları arasında yapılmış tapınağın ön galeri duvarlarında; imparotor Hadrian'i ve Aizanoi için önemli hizmetler görmüş Apuleius'u öven yazıtlar yer yaşanan hayatı adeta özetliyor.
Zeus tapınağının kuzeydoğusuna doğru 15.000 kişilk kapasitesiyle iki katlı olarak inşa edilen tiyatro da zamanın seslerini fısıldar gibi. Tiyatronun duvarlarındaki yazıtlardan, Zeus tapınağı ve 4 numaralı Roma köprüsünde adı geçen Apileius'un bu kompleksin yapımında da rol oynadığı anlaşılmakta.
Tiyatroya bitişik olarak yapılmış 13.500 kişilik stadyumun batı yönünde genişçe bir kapısı ve girişte de sporcuların kazandığı madalyaların bulunduğu ‘‘Şeref Köşesi’’ yer almakta. Stadyum ile tiyatroyu ayıran mermer kaplı duvarın her iki yüzünde ise mermer sanatının en güzel örneklerin den biriyle karşılaşacaksınız.
Zamanın da bir binlerce kişiye ev sahipliği yapmış bu topraklar şimdilerde sessizliğini taşlara bırakmış olsa da ırmağın doğu yakasında; anıt mezarlar ve nekropol alanı o günleri özlercesine sizleri bekliyor.
Milattan sonra. 2. yy.ın ikinci yarısında tahıl pazarı olarak kullanılan ve tarih deki ilk “Borsa Binası” olarak bilinen yuvarlak yapının (macellum) duvarlarında; imparatorluk pazarlarında satılan tüm malların fiyat listeleri, M.S. 301 yılında İmparator Diocletian'ın enflasyonla mücadele için yaptığı ücret tespitlerini gösteren yazıtlar yer almakta. Bunlar arasında ‘‘kuvvetli bir köle iki eşek fiyatına, bir at üç köle fiyatına, yani 30 bin dinara eşit’’ şeklindeki tarife ve fiyat listeleri ilginç.
Borsa binasından sütunlu yola çıktığınızda dükkan ve galeriler den günümüze kalan kalıntıları görebilirsiniz. Bu yol bir köprüyle Zeus Tapınağı’ na oradan Kybele Kutsal Alanı’ na kadar uzanmakta. Yapımında bir deprem sonucu yıkılan Artemis Tapınağı’ nın da mimari elemanları kullanılmış, çok sayıda heykel ve kapı ile süslenmiş.
Penkalas denilen Kocaçay’ ın üzerinde antik çağda iki yakayı bir birine bağlayan beş köprü mevcut. Bunlardan birisi yayalar için yapılmış olan ahşap bir köprü, diğer dördü ise kemerli taş köprüler, günümüze bunlardan sadece iki tanesi ulaşmış.
Aizanoi, gezerken anlamını çözemediğimiz bir gizeme sahip, diğer antiklerden daha hüzünlü. Unesco Dünya Mirasında da yer alan bu şehirde Zeus tüm ihtişamıyla sizleri bekliyor.
